In Papyrus. Een geschiedenis van de wereld van boeken beschrijft Irene Vallejo wat er gebeurt als het lezen gemeengoed begint te worden. ‘Lezers begonnen al snel last van hun ogen te krijgen’ en de ook de dichter Martialis (geboren circa 40 na Chr.), een uitgesproken lezer en vilein criticus beklaagde zich over ‘de bezwijkende ogen’.
Al met al veroorzaakte de expansie van het lezen een nieuw evenwicht tussen de zintuigen. Waar taal zich tot dan toe beperkt had tot geluid en gehoor, verplaatste de communicatie zich nu ook naar het gezichtsvermogen. Maar daarmee hield de evolutie van communicatie niet op. Het lezen veroorzaakte op sociaal vlak een werkelijke revolutie. Lezen werd ook stil lezen en dat was iets wat de mensheid eerst bijna niet kon bevatten Van de soldaten van Alexander de Grote is bekend dat zij door angst en verbijstering werden bevangen toen zij hun vorst in stilte een brief van zijn moeder zagen lezen.
Tot ver in de Middeleeuwen was lezen vooral voorlezen en dus een sociale, intermenselijke bezigheid. Al snel kwamen er complot ideeën (een fenomeen dat iedere keer bij ingrijpende veranderingen de kop op steekt) op over het stillezen. Stillezen nodigde uit tot zondig geacht dagdromen; het stimuleerde tot zelfstandig denken, dat moest natuurlijk koste wat kost worden voorkomen; de duivel rustte nooit en ketterij lag altijd op de loer. De Reformatie, met haar nadruk op het persoonlijke, rechtstreekse contact met Gods woord, leverde achteraf het bewijs.
Desondanks gingen steeds meer mensen over tot stillezen en aangekomen in de 17e eeuw zien we op tal van schilderijen de mannen en – vooral – vrouwen zitten die hun omgeving lijken te zijn vergeten, verdiept in een boek. Het lezen bleef overigens op een andere manier een sociaal festijn. Over dat wat er gelezen was, moest in salons en leesgezelschappen driftig worden gediscussieerd.
Vandaag zien de meeste mensen lezen of stillezen niet meer als iets vreemds, maar dat is het eigenlijk wel. Lezen is iets dat nog maar relatief kort bij ons als mensen hoort en we begrijpen nog steeds niet precies hoe we het doen, hoeveel theorieën de wetenschap er ook over ontwikkeld heeft.
Zelf probeer ik wel eens tijdens het lezen te begrijpen wat er gebeurt. Ik lees iets, ja, met mijn ogen, maar in mijn hoofd klinken de stemmen en de geluiden. Het lezen roept een innerlijke wereld op die tegelijkertijd met het lezen vorm, inhoud en een eigen tijd krijgt. Probeer zelf maar eens bij te houden wat er in je hoofd gebeurt. Niet gemakkelijk en eigenlijk onbegrijpelijk. Misschien wordt het tijd voor een leesclub op het Bindelmeer College, om dit soort ervaringen met elkaar te delen?
Kees Buijtelaar
